Περίστα

Η Περίστα είναι κτισμένη στις δυτικές πλαγιές του όρους Ξεροβούνι σε έδαφος κατωφερές που συγκρατιέται με μάνδρες και πεζούλια (ζαγάδες) για να δημιουργηθούν μικρές λωρίδες καλλιεργήσιμου εδάφους. Στο κεφάλι του χωριού υπάρχει δάσος ποικίλης βλάστησης κυρίως με κέδρους και πουρνάρια. Ανάμεσα στην Περίστα και στον Πέρκο, του Δήμου Θέρμου, ρέει ο Κάκαβος που χύνεται στον Εύηνο.

Ο οικισμός ανάγεται στους βυζαντινούς χρόνους. Ευρήματα σε αρκετά σημεία της Περίστας φανερώνουν την ύπαρξη αρχαίου αιτωλικού οικισμού, όπως: στο ρέμα του Άϊ Θανάση στην Παπαντριά πήλινα κεραμικά, κοντά στον Άϊ Θανάση τάφοι, στο Λαϊνάκι, όπου και τα Παλιόσπιτα, στα Προσήλια, ο Πύργος στον Άϊ Λια και οι ογκώδεις επεξεργασμένες πέτρες μέσα στο φαράγγι της Αγίας Παρασκευής και του Κεφαλόβρυσου. Ο βυζαντινός πύργος πάνω απ’ τον Άι Λια που έλεγχε το δρόμο επιβεβαιώνεται και από την ύπαρξη βενετού στην Περίστα στη Β’ Ενετοκρατία (1687 – 1701).

Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο παλιός Άγιος Αθανάσιος, που παρά τις άστοχες νεότερες επεμβάσεις, δεν παύει να αποτελεί ένα ιστορικό χριστιανικό μνημείο. Πότε χτίστηκε ο ναός αυτός δεν το ξέρουμε ακριβώς, πάντως πρέπει να έχει ζωή μερικών αιώνων. Ο ναός είναι ρυθμού μονόκλιτης βασιλικής με δίριχτη στέγη, καλυμμένη μέχρι το 1953 με μεγάλες λίθινες πλάκες και μετά με γαλλικά κεραμίδια. Οι τοίχοι του γνώρισαν μετατροπές και παρεμβάσεις, ενώ το παραπάνω έτος χτίστηκαν από την αρχή πάνω στα ίδια θεμέλια. Μόνον ο ανατολικός τοίχος δεν ανακατασκευάστηκε ποτέ, αποτελώντας έτσι το γνησιότερο τμήμα του οικοδομήματος. Το θαυμάσιο ξυλόγλυπτο τέμπλο του (1748) είναι το πιο αξιόλογο από τα αντικείμενα του Αγίου Αθανασίου, έργο του εξαιρετικού ξυλογλύπτη Αθανασίου (Δαμιανού) από την Αμπελακιώτισσα, ψιλοδουλεμένο αλλά και στυλιζαρισμένο με θέματα κοινά: κλάδοι, ρόδακες, φυλλώματα, κληματαριές με σταφύλια, πουλιά που αντικρίζονται ραμφιζόμενα, κλάδοι που βγαίνουν από στόματα φιδιών, κεφάλια φτερωτών αγγέλων, ζώα με μορφές τερατώδεις. Αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο νέος Άγιος Αθανάσιος κτισμένος στη βόρεια άκρη του οικισμού με άσπρη πέτρα. Η εξωτερική εμφάνιση και η εσωτερική του διαρρύθμιση θυμίζει βασιλική με σταυροειδή απόκλιση. Το χτίσιμο της έγινε από Ηπειρώτες τεχνίτες με την έναρξη των εργασιών το 1906 και την ολοκλήρωση τους το 1926. Αξιόλογο το χτιστό τέμπλο με γύψινες διακοσμήσεις.

Τα ξωκλήσια είναι κτισμένα κατά κανόνα επί παλαιών θεμελίων, όπως της Αγίας Παρασκευής (1844, 1963 – 64), της Παναγιάς (1923), των Αγίων Αποστόλων που κατολίσθησε το 1917 και ξανακτίσθηκε στη θέση Μιρτζάνι το έτος 1936, όπου και το λιτό μνημείο του Περιστιάνου ήρωα της εξόδου Κώστα Κεφαλιακού, της Αγίας Τριάδας (1771, 1850, 1972), του Άϊ Γιάννη (1873) με εικόνες (1890 – 1900). Ακόμα δύο μετόχια που έκτισε ο Περιστιάνος μοναχός Δανιήλ (1860 – 1948), του Προφήτη Ηλία (εγκαιν. 8 Ιουλίου 1915) και της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος (εγκαιν. 9 Ιουνίου 1921) που τα δώρισε στην Μονή Προυσού. Τώρα ανήκουν στο Μοναστήρι της Αμπελακιώτισσας. Σε πέτρα εντοιχισμένη στον πρόναο του δεύτερου μετοχίου υπάρχει η επιγραφή 1898. Η Άϊ Σωτήρα, όπως την λένε οι ντόπιοι, είναι κτισμένη σε διάσελο, αυχένα, ζυγό με εκπληκτική θέα προς Πλάτανο και προς Περίστα και πέραν του ναού έχει και κτίριο με δύο μικρά δωμάτια (κελιά).

Στην Περίστα το δημοτικό σχολείο αρχικά δημιουργήθηκε γύρω στο 1880 και μετά τρεις αλλαγές στέγης τον Αύγουστο του 1926 οι Περιστιάνοι Αμερικής προίκισαν το χωριό με ένα θαυμάσιο οίκημα, όπου έκτοτε στεγαζόταν το Δημοτικό Σχολείο μέχρι το έτος 1990, οπότε έπαψε να λειτουργεί από έλλειψη μαθητών, ενώ το αρχείο του μεταφέρθηκε στο Δημοτικό Σχολείο Πλατάνου. Στις δύο μεγάλες αίθουσες του και στο γραφείο στεγάζεται το αγροτικό ιατρείο και εξυπηρετούνται ανάγκες του τοπικού συμβουλίου.

Η Περίστα, με την πλακόστρωτη πλατεία και τους δύο βαθύσκιους πλατάνους της, τα πέτρινα σπίτια της, τη θολωτή βρύση του Άϊ Θανάση (1924), την βρύση Αραχωβίτη (1963) και αρκετές άλλες, σε ειδυλλιακές τοποθεσίες, τη ρεματιά του Κάκαβου, τον Εύηνο με τις απότομες όχθες του, το κρεμαστό ξυλοσυρματογέφυρο, που χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοι της ευρύτερης περιοχής, για να μεταβούν από την Περίστα στον Διπλάτανο, το συρμάτινο γεφυράκι (καρέλι) στον Εύηνο που είχε κατασκευαστεί από κατοίκους που έμεναν παραπλεύρως του ποταμού για να εξυπηρετούνται οι ίδιοι εξασφαλίζοντας επικοινωνία με την Περίστα, τον Γκρεμό της Τσόκας και άλλα χαρακτηριστικά τοπία που θα εντοπίσει η φιλοπερίεργη διάθεση του παρατηρητικού περιπατητή, είναι ένα ορεινό χωριό φροντισμένο και γραφικό. Στα δυτικά της Περίστας, στη δεξιά από τις πηγές όχθη του Κάκαβου, βρίσκεται ο Πέρκος, ένα κραβαρίτικο χωριό που εντάχθηκε στο Δήμο Θέρμου.

Ενοριακός ναός είναι ο Άγιος Νικόλαος στον οποίο οι μεγάλες εικόνες του τέμπλου είναι του 1778 και ομοιάζουν με τις εικόνες ναών της Αράχοβας, πράγμα που σημαίνει ότι φιλοτεχνήθηκαν από τον ίδιο αγιογράφο. Αριστερά της βόρειας πύλης του Αγίου Βήματος υπάρχει εικόνα του 1811. Επίσης στο βόρειο τοίχο του κυρίως ναού υπάρχουν ζωγραφισμένοι επτά ολόσωμοι άγιοι με ανάγλυφα φωτοστέφανα.