Παλαιόπυργος

Ο Παλαιόπυργος (πρώην Βελβίτσαινα) είναι κτισμένος στους δυτικούς πρόποδες του βουνού Βλασινιάς, όπου στην κορυφή είναι η εκκλησία Άγιος Κωνσταντίνος. Η ονομασία Βελβίτσαινα (ή Βιλβίτσινα) είναι, όπως φαίνεται, ανδρωνυμική (η γυναίκα του Βελβίτση). Η ίδρυσή του ανάγεται στους βυζαντινούς χρόνους. Το 1927 μενονομάσθηκε σε Παλαιόπυργο από τον παλιό Πύργο (Κούλια του Καναβού η Καναβόπυργος) που βρίσκεται στην αγροτική περιφέρεια Μαραθιάς (τσιφλίκι των Καναβαίων, αρχοντικής οικογένειας των Κραβάρων).

Τα ερείπια του Πύργου έχουν ανακηρυχθεί ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο (1996). Πρόκειται για τριώροφο κτίριο της περιόδου της Τουρκοκρατίας και είναι κατασκευασμένο με αργολιθοδομή και ισχυρό συνδετικό κονίαμα, με εμφανή ίχνη από τις ξυλοδεσιές. Η δυτική και βόρεια πλευρά του σώζονται σε ύψος περίπου 9 μέτρων, ενώ η νότια και ανατολική είναι αρκετά ερειπωμένες. Στους τοίχους ανοίγονται σειρές από πολεμίστρες και φωτιστικές σχισμές. Στο εσωτερικό του Πύργου διακρίνονται τοιχαρμάρια και τζάκι. Σειρά ερειπίων στα ΝΑ του Πύργου δηλώνει την  ύπαρξη βοηθητικών κτισμάτων Παραδίδεται ότι το αρχικό χωριό ήταν στη θέση Περιβόλια, στη θέση Κεφαλόβρυσο ή Παλιοχώρι. Για άγνωστο λόγο έκτισαν νέο χωριό στους πρόποδες του Βλασινιά, στη λεκάνη όπου είναι σήμερα,συγκεντρωμένο γύρω από την παλιά Αγία Τριάδα. Το 1825 και 1827 καταστράφηκε το χωριό και οι κάτοικοι διασκορπίστηκαν. Μεταπελευθερωτικά κάποιοι επέστρεψαν αλλά ο καθένας έκτισε σπίτι στο κτήμα του.

Έτσι σήμερα το χωριό αποτελείται από 8 μαχαλάδες (συνοικίες) και έχει 17 ναούς. Η παλαιά Αγία Τριάδα θεωρείται ότι ήταν Μοναστήρι – Μετόχι της Αμπελακιώτισσας.Πάνω από τη νότια είσοδο υπάρχει επιγραφή με δύο χρονολογίες: 1837-1963. Η πρώτη δείχνει ανακαίνιση του ναού μετά την καταστροφή του στα 1825 ή 1827 και η δεύτερη εκ βάθρων ανακαίνιση. Ο ναός λόγω καθίζησης στα 1915 είχε εγκαταλειφθεί. Σήμερα αποτελεί κοιμητηριακό ναό. Από το παλιό Μοναστήρι διασώθηκε αργυρένια κανδήλα με χρονολογία 1751. Ίχνη αρχαίας ζωής έχουν έχουν επισημανθεί σε εννιά θέσεις και ιδιαίτερα στη θέση Μάρμαρα. Λόγω των πολλών νερών λειτούργησαν στον Παλιόπυργο 4 νερόμυλοι που κηρύχθηκαν διατηρητέα μνημεία (1994) και 4 στο συνοικισμό Περιβόλια που κι αυτοί χαρακτηρίσθηκαν διατηρητέοι (1996).

Υπήρχαν, ακόμα 4 μύλοι σε διάφορα σημεία και ανεμόμυλος στον αυχένα Ανεμάκης (Ανεμάκι). Πρόκειται για αντιπροσωπευτικό δείγμα κτιρίων ειδικής χρήσης, σημαντικά για την μελέτη της ιστορίας της αρχιτεκτονικής. Ως τμήματα ενός ευρύτερου γεωγραφικού χώρου με νερόμυλους, αποτελούν μαρτυρία της βιοτεχνικής δραστηριότητας και της οικονομικής ζωής της περιοχής. Στο τοπικό διαμέρισμα ανήκει και ο συνοικισμός Περιβόλια (υψόμ. 820 μ.) που βρίσκεται μετά τη θέση Ανεμάκι και απέχει από τη Ναύπακτο 24 χλμ. Ενδιαφέρον παρουσιάζει εδώ η πρόσφατα ανακαινισμένη πηγή Πόριαρη.