Γραμμένη Οξυά

Η Γραμμένη Οξυά (πρώην Σιτίστα) βρίσκεται στις νότιες πλαγιές της Οξιάς και αποτελεί τον τελευταίο οικισμό της Αιτωλοακαρνανίας και της Ναυπακτίας στο ΒΑ τους άκρο. Από τη μια μεριά τα χιλιοτραγουδισμένα ψηλά βουνά η Οξυά και τα Βαρδούσια και από την άλλη ο μεγαλοπόταμος Εύηνος μαζί με το παραποτάμι του, τον Σιτίστα, δημιουργούν ένα ανεπανάληπτο φυσικό τοπίο που δίνει στην Γραμμένη Οξυά μια γραφική ομορφιά. Παρά την έλλειψη στοιχείων η Σιτίστα ανάγεται στους χρόνους της τουρκοκρατίας και ίσως προγενέστερους.

Το 1927 μετονομάσθηκε το χωριό σε Γραμμένη Οξυά. Εδώ το λόγο έχουν οι θρύλοι συνδεδεμένοι με τον αρχικλεφτοκαπετάνιο Τσαμ Καλόγερο που είχε τα λημέρια του στην Οξυά. Σε μια φοβερή ανεμοδούρα (ανεμοστρόβιλο) στο Πεντιβί της Οξυάς, ίσα που πρόλαβε ο καπετάνιος και πιάστηκε από μια οξιά και γλίτωσε με 2 άλλους συντρόφους, ενώ άλλοι 2 χάθηκαν. Την οξιά, που τους έσωσε, χάραξε με το μαχαίρι του ο καπετάνιος και από τότε ονομάσθηκε Γραμμένη Οξυά. Αυτόν τον θρύλο θυμήθηκαν οι χωριανοί και ονόμασαν το χωριό τους Γραμμένη Οξυά. Το χωριό ήταν κτισμένο ψηλά στη νοτιοδυτική πλευρά του σημερινού στη θέση Παλιοχώρι. Παραδίδεται ότι κοντά σ’ αυτό και ΝΑ του υπάρχουν ίχνη κάστρου.

Ο οικισμός διακρίνεται σε 2 συνοικίες το Επάνω Χωριό και το Κάτω Χωριό. Στο Κάτω Χωριό (Καλύβια), ανάμεσα στα ξωκλήσια Άγιος Δημήτριος και Αγία Μαρίνα, υπήρχε αρχαίος αιτωλικός οικισμός, όπως δείχνουν τα κατά καιρούς ευρήματα (τάφοι, αγαλματίδια, πίθοι, νομίσματα, πελεκημένοι λίθοι κτλ). Απέναντι ακριβώς από το Επάνω Χωριό, στην πλαγιά πέρα από το ποτάμι Σιτίστα στη θέση Παλιόδενδρα υπάρχει Μακεδονικός τάφος που οι ντόπιοι ονομάζουν Χωνοκλησιά ή Γονοκλησιά. Πρόκειται για ένα υπόσκαφο μνημείο μεγάλης αρχαιολογικής σημασίας, τάφος πιθανόν επιφανούς γαιοκτήμονα της περιοχής ή κάποιου περαστικού επιφανούς.

Η Γραμμένη Οξυά, είναι ένα πανέμορφο χωριό με το κεφαλάρι της που μοιάζει με φωτοστέφανο τη γραφική πλατεία της με το βαθύσκιο πλάτανο και την εκκλησία της τον Άγιο Αθανάσιο. Ένα καταπράσινο χωριό που οι οξιές εναλλάσσονται με τα έλατα, τα δρυόδεντρα, τα κέδρα και τις καστανιές. Ιδιαίτερα, το δάσος οξιάς που περικυκλώνει το χωριό, είναι από τα εντυπωσιακότερα και το νοτιότερο της Ευρώπης. Είναι ένα χωριό που οι παραδόσεις απηχούν τους θρυλικούς αγώνες της κλεφτουριάς και της επανάστασης. Στις 23 Σεπτεμβρίου 1828, στη θέση Ρίπα έγινε η μάχη της Γραμμένης Οξυάς, όπου ο τουρκικός στρατός νικήθηκε και υποχώρησε πρός το Γαρδίκι. Είναι ακόμη ένα χωριό που οι Σιστινοί μαστόροι ήταν φημισμένοι μαστοράδες, για να μείνει και η παροιμιακή φράση: “Τον κόσμο τον έχτισαν οι Σιστινοί μαστόροι”.