Κρυονέρια

Τα Κρυονέρια (πρώην Κουτουλίστια) είναι ορεινό χωριό σκαρφαλωμένο στις ΒΔ πλαγιές του Φτερόπυργου (Άϊ Λιας). Εμφανίζεται στα οθωμανικά κατάστιχα άρα, ανάγεται στη βυζαντινή εποχή. Το χωριό δεν ήταν στη σημερινή του θέση, αλλά πολύ χαμηλότερα σε μια μεγάλη σπηλιά, στη θέση Καστέλια κοντά στον Εύηνο και στην αριστερή όχθη του. Στην κορυφή του λοφίσκου Καστέλι, που βρίσκεται στο δρόμο προς την Κλεπά υπάρχουν ίχνη μικρού αρχαίου αιτωλικού κάστρου από το οποίο πήρε και η περιοχή το όνομά της.

Πιο κάτω υπάρχει μεγάλο σπήλαιο, όπου έβρισκαν καταφύγιο οι κάτοικοι στις δύσκολες εποχές. Επίσης στην τοποθεσία “Σέλπερη”, όπου το έρημο μοναστήρι των Κρυονερίων Άγιος Δημήτριος βρέθηκαν ερείπια τείχους που σημαίνει ότι υπήρχε οχυρωμένη αιτωλική πόλη εδώ. Το μοναστήρι ιδρύθηκε το 1805 από τον Ηγούμενο Δαμιανό, οπλαρχηγό που έπεσε στο Μεσολόγγι. Χάρη στη σπουδαία φυσιογνωμία του Δαμιανού το μοναστήρι απέκτησε αίγλη και το 1819 ο οικουμενικός Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε’ με σιγίλιο το ανακήρυξε Πατριαρχικό και Σταυροπηγιακό. Ο Ηγούμενος Δαμιανός εκλείθη στο Φανάρι όπου μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία και κατόπιν μύησε τους Οπλαρχηγούς της Ρούμελης. Σώζεται το καθολικό και ένα μικρό κτίριο που το λένε Μετόχι (1818). Δίπλα ήταν ο Στύλος (1818), σώζεται η βάση του, όπου ο Δαμιανός ασκήτευε.

Τα Κρυονέρια έχουν σπάνια φυσική ομορφιά. Η χλωρίδα της περιοχής χαρακτηρίζεται από πανύψηλα έλατα, καστανιές και πλατάνια ενώ έχουν καταγραφεί 9 είδη άγριας ορχιδέας, ένα σπάνιο είδος τουλίπας καθώς και μεγάλη ποικιλία μανιταριών, 3 εκ των οποίων αποκαλύπτονται για πρώτη φορά στην Ευρώπη. Στα δάση της περιοχής ζουν αγέλες λύκων, αγριογούρουνα, ζαρκάδια, ελάφια, λίγκες ενώ έχει θεαθεί και ένα ζευγάρι καφετιάς αρκούδας. Από τα πτηνά της περιοχής ξεχωρίζουν ο χρυσαετός, ο γύπας ασπροπάρης, ο φιδαετός και ένα πολύ σπάνιο είδος δρυοκολάπτη με τροπικά χρώματα. Βιγλάτορας ο ενοριακός ναός του Άϊ Γιώργη που υπήρχε το 1829 και ξανακτίσθηκε το 1864.

Αξιοπαρατήρητοι ο Άγιος Νικόλαος (1816), η Παναγιά (1935, 1999), οι Άγιοι Ταξιάρχες (προ του 1800, 1864, 1920, 2000). Σε υψόμετρο 1.500 μ., στο Φτερόπυργο ο Άϊ Λιάς, γραφική η Παναγούλα και άλλες ερειπωμένες εκκλησίες. Με ενδιαφέρον το “αρχοντικό” του Συλλόγου Κρυονεριτών, όπου στεγάζεται και η Ιστορική – Λαογραφική Συλλογή. Στην περιοχή Λάλικα, 2 χιλιόμετρα από το οροπέδιο Ομάλια, η φύση έχει πανηγύρι και ο επισκέπτης δεν θα το μετανιώσει. Κατεβαίνοντας στον Εύηνο ο περιπατητής θα θαυμάσει το πετρογέφυρο των Στενών (1885) που ένωνε τα Κρυονέρια με τη Κλεπά. Επίσης και ο Κουτιλιστιάνος Κάκαβος έχει την ομορφιά του.